Helpen gezonde leefgewoonten om neuro-endocriene tumoren te voorkomen? Vermindert yoga de bijwerkingen van hormoontherapie bij vrouwen met borstkanker? Onderzoekers van UMC Utrecht gaan met deze vragen aan de slag tijdens twee nieuwe studies. Ze hebben daarvoor nu twee subsidies ontvangen van het Wereld Kanker Onderzoek Fonds. 

Het World Cancer Research Fund (Nederlandse tak: Wereld Kanker Onderzoek Fonds) financiert wereldwijd wetenschappelijk onderzoek naar voeding en leefstijl in relatie tot kanker. Doel is om adviezen en richtlijnen te geven voor de preventie en betere overleving van kanker. De twee onderzoeken van UMC Utrecht worden elk gefinancierd met bijna 400.000 euro. Hieronder vertellen we meer over de studies.

Voorkomen van neuro-endocriene kanker

Neuro-endocriene tumoren (NET) zijn zeldzaam en kunnen overal in het lichaam voorkomen. Jaarlijks krijgen slechts zo’n 700 mensen in Nederland deze ziekte. Mede door dit kleine aantal, zijn NET lastig te bestuderen, en is het moeilijk te doorgronden wat de risicofactoren zijn om deze vorm van kanker te krijgen.

De nieuwe studie gaat nu in kaart brengen of lifestylefactoren, zoals voeding, roken, alcohol en beweging, de ontwikkeling van NET beïnvloeden. Dat een gezonde leefstijl helpt om kanker te voorkomen, weten we inmiddels wel. Dat is gebleken uit ontelbare wereldwijde studies. Onder meer roken, alcohol en stress vergroten de kans op kanker, bijvoorbeeld. En beweging en bepaalde voedingsmiddelen kunnen juist helpen om kanker te voorkomen. Maar hoe werkt dat precies bij NET in het bijzonder?

Rachel van Leeuwaarde is internist-endocrinoloog bij het UMC Utrecht en coördineert de nieuwe studie. “De rol van leefgewoonten is al vaak onderzocht bij veelvoorkomende typen kanker. Maar het is voor het eerst dat we dat nu zo grootschalig voor deze zeldzame tumoren gaan doen”, vertelt Rachel. Hiervoor werkt het UMC Utrecht samen met Harvard TH Chan School of Public Health en Imperial College London.

Databases onder de loep

Rachel en haar team gaan negen grote bestaande databases aan elkaar koppelen. Een daarvan is de Europese EPIC-studie, waarvan het UMC Utrecht mede-coördinator is. In totaal gaat het om de gegevens van maar liefst 1.465.075 mensen. Zij hebben vanaf de jaren 90 van de vorige eeuw vragenlijsten ingevuld over hun gezondheid en leefgewoonten. Er is nauwgezet bijgehouden of ze bijvoorbeeld roken, alcohol drinken, bewegen, overgewicht hebben, et cetera. Ook hebben ze vragen over hun voedingspatroon beantwoord.

Inmiddels hebben ongeveer 600 mensen uit deze omvangrijke groep een NET ontwikkeld. Door alle gegevens te analyseren, kunnen de onderzoekers bepalen welke leefstijlgewoonten hebben bijgedragen aan specifiek de ontwikkeling van neuro-endocriene kanker. 

Mediterraans dieet is beter

UMC Utrecht heeft eerder vergelijkbaar data-onderzoek gedaan binnen alleen Europa, met collega’s van het Imperial College London en anderen van de EPIC-studie. Met de hulp van Harvard wordt de onderzochte groep mensen uitgebreid met Amerikaanse data. De onderzoekers hopen later ook nog Aziatische gegevens toe te voegen door samen te werken met een Aziatisch instituut.

“Binnen het Europese data-onderzoek was onze belangrijkste conclusie dat een mediterraans dieet helpt om neuro-endocriene kanker te voorkomen”, vertelt Rachel. “Dat komt waarschijnlijk omdat daarin minder verzadigde vetten zitten. Er wordt meer vis gegeten bijvoorbeeld, en olijfolie in plaats van boter gebruikt. Ook worden er meer verse ingrediënten in verwerkt. We hopen bij deze aanvullende studie de resultaten te bevestigen binnen een grotere groep mensen.”

Meer antwoord geven

De studie is al begonnen en gaat in totaal zo’n 3,5 jaar duren. Elk jaar evalueren de onderzoekers de tussentijdse resultaten. Wat hoopt Rachel te vinden?

“Dit onderzoek is begonnen bij de vraag van mijn patiënten: ‘Wat kan ik zelf doen aan mijn zeldzame ziekte? Ik wil hen een meer passend antwoord kunnen geven, gestoeld op wetenschappelijk onderzoek. Ik raad hen nu al dat ze gezond en mediterraans moeten eten. En ook dat ze moeten blijven bewegen tijdens hun behandeling. Want ook dat zou kunnen bijdragen aan verbeterde overlevingskansen. Ik wil mijn patiënten steeds beter kunnen begeleiden met passende leefstijladviezen”, legt Rachel uit.

Yoga tegen gewrichtsklachten

Het tweede onderzoek dat een WCRF-financiering heeft ontvangen, richt zich op hormoongevoelige borstkanker. Ongeveer 85 procent van de vrouwen met borstkanker heeft deze vorm van de ziekte. Vrouwelijke hormonen veroorzaken en/of versnellen bij hen de tumorgroei. Zij krijgen daarom hormoontherapie, die de productie van oestrogenen en andere vrouwelijke hormonen vermindert. Vrouwen moeten langere tijd (vijf tot tien jaar) deze hormoonremmers gebruiken. Dat verkleint het risico dat de ziekte terugkeert, en vergroot de kans op overleving.

Helaas heeft hormoontherapie ook veel vervelende bijwerkingen. Die zijn vergelijkbaar met menopauzeklachten. Denk aan spier- en gewrichtsklachten, botontkalking, stemmingswisselingen, opvliegers, slapeloosheid, concentratiestoornissen, gewichtstoename en vaginale veranderingen. Omdat die klachten heftig kunnen zijn, besluit ongeveer 30 procent van de vrouwen te stoppen met hormoontherapie. Vaak spelen gewrichtsklachten hier een grote rol bij.

Sterkere spieren

De onderzoekers van de nieuwe studie hopen dat yoga helpt om met name de spier- en gewrichtsklachten te verminderen, waardoor minder vrouwen stoppen met hormoontherapie. UMC Utrecht werkt voor deze studie samen met Amsterdam UMC en Medisch Spectrum Twente. Epidemioloog Evelyn Monninkhof bij het Julius Centrum van UMC Utrecht coördineert het onderzoek.

“Tegen spier- en gewrichtsklachten is vaak weinig te doen. Vrouwen krijgen pijnstillers of ontstekingsremmers, maar die hebben ook weer bijwerkingen” vertelt Evelyn. “Door yoga worden de spieren verlengd en versterkt, waardoor de gewrichten minder worden belast. We hopen dat zo de pijn en stijfheid verminderen. Ook vermoeden we dat ontspanning een belangrijke rol speelt: de verbeterde ademhaling kan helpen om, via de hersenen, de pijncyclus te doorbreken.”

Actief aan de slag 

Evelyn en haar team gaan 140 vrouwen met hormoongevoelige borstkanker volgen. De deelnemende vrouwen hebben allemaal last van spier- en gewrichtsklachten door hormoontherapie. De helft van hen volgt vier maanden lang een speciaal yogaprogramma.

Het gaat om een vorm van yoga die ook wel Easy Vinyasa wordt genoemd: actieve rek- en strekoefeningen gecombineerd met veel aandacht voor de ademhaling.  De vrouwen krijgen twee keer per week een yogales van 60 minuten. Die les wordt gegeven door een ervaren yogadocent dichtbij huis. Ook doen de vrouwen thuis yogaoefeningen. Dan doen ze één keer per week 30 minuten aan de hand van video’s.

Evelyn: “De vrouwen moeten echt fysiek aan de slag maar het zijn geen highly intensive oefeningen. Sommige vrouwen hebben namelijk veel pijn, of ze kunnen lastig hun armen omhoog krijgen omdat de lymfeklieren in hun oksel zijn verwijderd.”

Minder klachten

Doel van de onderzoekers is om de spier- en gewrichtsklachten te verminderen, maar ze hopen ook dat de andere klachten verbeteren. De vrouwen worden na vier maanden onderzocht, en de resultaten worden vergeleken met die van de ‘controlegroep’. Die bestaat uit de 70 deelnemende vrouwen die geen yogaprogramma hebben gevolgd. Zij krijgen na vier maanden overigens alsnog het yogaprogramma aangeboden, zodat zij daar ook de eventuele voordelen van kunnen ervaren. De indeling in de yoga- of controlegroep wordt per lot gedaan.

De studie gaat in juni 2024 van start. De vrouwen beginnen niet allemaal tegelijk aan het yogaprogramma. Elke maand starten zes vrouwen. Het duurt ongeveer 2,5 jaar voordat alle vrouwen het programma hebben doorlopen. In 2027 worden de definitieve resultaten gepresenteerd. 

“We zijn heel blij met deze twee nieuwe projecten en de financiering van WCRF”, zegt Anne May, hoogleraar klinische epidemiologie van het leven met en na kanker bij het Julius Centrum/UMC Utrecht. “Deze studies passen precies bij onze missie: werken aan de preventie van kanker en het verbeteren van de kwaliteit van leven van mensen met kanker. Wij denken dat leefstijl hierbij een belangrijke rol speelt.”